1. Wstęp
   
      Józef Tischner urodził się w rodzinie nauczycielskiej. Od najmłodszych lat miał możliwość przyglądania się pracy pedagogicznej swoich rodziców. W biografii księdza Tischnera wspomniano, że „(jego) tata mówił spokojnym, stanowczym głosem, stukając wskaźnikiem w tablicę; najbardziej lubił wykładać matematykę i historię. Głos mamy był żywszy, mówiła barwniej, starając się skupić uwagę rozproszonych dzieci. Uczyła nie tylko czytania i pisania, ale też praktycznych umiejętności: gotowania, szycia. Starała się, by wiedza zdobyta w szkole nie była oderwana od codziennego życia dzieci”[1]. Uwaga ta o tyle jest ciekawa, że w działalności pedagogicznej Józefa Tischnera zauważyć można podobne cechy: nauczanie mające silny związek z codziennym życiem oraz posługiwanie się językiem zrozumiałym nie tylko dla naukowców, lecz dostosowanym do poziomu odbiorcy.
     Drugim ważnym okresem w życiu Józefa Tischnera był czas pobytu w seminarium duchownym. Bez wątpienia to doświadczenie zaowocowało pogłębioną refleksją dotyczącą specyfiki wychowania religijnego.
    Trzeci okres to praktyka katechety i nauczyciela akademickiego. Szczególnym sukcesem ks. Tischnera były prowadzone przez niego msze św. dla przedszkolaków z kazaniem głoszonym specjalnie dla nich. Na msze te oprócz dzieci i rodziców przychodzili także inni księża i katechetki, by – jak pisze Wojciech Bonowicz – od Tischnera „uczyć się trudnej sztuki rozmowy z najmłodszymi”[2]. Wykłady z filozofii głoszone przez ks. Tischnera zawsze gromadziły pełną aulę słuchaczy, wśród których byli nie tylko studenci i nie tylko miłośnicy filozofii.
    Do najważniejszych tekstów z zakresu filozofii wychowania Józefa Tischnera należą: artykuł Z problematyki wychowania chrześcijańskiego zawarty w książce pt. Świat ludzkiej nadziei[3], rozdział Wychowanie wchodzący w skład Etyki solidarności[4], rozdział Uznać niepowtarzalność czyli rozmowa o wychowaniu zamieszczony w książce-wywiadzie pt. Przekonać Pana Boga[5], a także Rozmowa z ks. Józefem Tischnerem wydrukowania w miesięczniku Dziecko (4/1997) pt. W czym przejawia się duchowość dziecka? Oprócz wymienionych wyżej pozycji wiele uwag, sugestii i wniosków można znaleźć także w innych książkach Autora, w tym w dwóch głównych jego dziełach filozoficznych: Filozofii dramatu[6] oraz Sporze o istnienie człowieka[7].           

•  ja aksjologicznym,
•  istotą wolną,
•  osobą,
•  istotą dialogiczną,
•  podmiotem dramatu,
•  ja agatologicznym.

• zasada nadziei,
• zasada dialogiczności,
• zasada wierności.

      Podstawową zasadą wychowawczą, według Tischnera, jest zasada nadziei. Wprawdzie sam Autor nie używa wyrażenia: zasada nadziei, lecz pisze o niej w następujący sposób: „Trzeba powiedzieć tak: wychowują jedynie ci, którzy mają nadzieję. Do tego należy dodać: wychowują kształtując nadzieję wychowanków. Wychowanie jest pracą około ducha – pracą według nadziei”[16]. Sprawa nadziei w filozofii Tischnera stanowi kwestię kluczową. Używając skrótu myślowego można powiedzieć, że człowieka, który ma nadzieję stać na ogromnie wiele, na pokonywanie barier, które wydawały się być z początku przeszkodami nie do przekroczenia, natomiast bez nadziei trudno człowiekowi wykonać najmniejszy nawet krok. Nadzieja wychowawcy ma stanowić oparcie i moc dla wychowanka. Nadzieja, o której pisze Tischner, jest wiarą w człowieka. Z tej nadziei ma się umocnić w wychowanku przede wszystkim przeświadczenie o własnej godności. Źródłowym przekonaniem wychowawcy musi być to, że wychowanek jest wartością, jest najważniejszym dobrem. W przeciwnym razie grozi pojawienie się pogardy, która jest wadą dyskwalifikującą wychowawcę.
     Zasadę dialogiczności Tischner wyraża poprzez apel skierowany do wychowawców: „Bądźmy zatem wobec wychowanków normalnymi ludźmi, a nie jak istota, co to «zażenowana swym anielstwem, udaje dosyć źle człowieka»”[17]. Z „normalnym człowiekiem” można o wszystkim porozmawiać, można mu się zwierzyć i zwrócić do niego z takim lub innym problemem. Jest to możliwe tylko wtedy, kiedy wychowawca nie unika obecności wychowanków. Zasada dialogiczności domaga się od wychowawcy po pierwsze jego obecności, a po wtóre szacunku dla wolności i indywidualności wychowanka. W przeciwnym razie relacja może okazać się czymś sztucznym i niepożądanym. Jednym z poważniejszych niebezpieczeństw zagrażających wychowawcy jest „lęk przed kompromitacją w oczach wychowanka. Stąd – zdaniem Tischnera – tendencja do izolacji od owych oczu”[18]. Wychowawca nie powinien ani kryć się przed wychowankami, ani też być ich kolegą. Zasada dialogiczności obowiązuje tutaj w ramach relacji: wychowawca – wychowanek. Otwartość i mądrość wychowawcy mają ogromne znaczenie. Według Tischnera „olbrzymi wpływ na ludzi wywierają ci wychowawcy, którzy przede wszystkim potrafią uzasadnić to, czego od wychowanka wymagają”[19], a to zakłada z jednej strony dialog, z drugiej zaś normalność wychowawcy.
      Trzecią zasadą wychowawczą jest zasada wierności. „Tutaj nie wolno zdradzać – nie wolno pod żadnym pozorem. Więzów powiernictwa nadziei zrywać nie wolno. To grozi rozpaczą. Czują to wychowawcy, wiedzą o tym dobrze wychowankowie”[20]. Dla Tischnera wychowanie jest czymś więcej niż spełnianym zawodem, jest rodzajem powołania. Powołanie to szczególnego rodzaju odpowiedzialność za wychowanków. Tischner wskazuje na postać Janusza Korczaka. „Los wychowawcy i los wychowanka jest w jakimś stopniu wspólny. Gdy dzieci z sierocińca Janusza Korczaka szły do gazu, Korczak szedł razem z nimi”. Był świadomy tego, że obiektywnie patrząc, nie ma już nadziei, niemniej jednak własną osobą do końca wiernie dawał sobą nadzieję dzieciom. Pozostał z nimi do samego końca. Nie zdradził. Nie porzucił. Nie pozostawił.

3. Specyfika chrześcijańskiej pedagogiki

    Omawiając zagadnienie wychowania Józef Tischner wiele miejsca poświęca pedagogice chrześcijańskiej. Z jednej strony poddaje krytyce ujemne zjawiska związane z wychowaniem religijnym, z drugiej zaś wskazuje na ogromną wartość, jaką stanowi świat religijny w życiu człowieka. Należy przypomnieć, że w swojej antropologii filozoficznej Tischner wnikliwie rozpatrywał zagadnienie dialogiczności. Dialogiczność zakłada, że człowiek jest istotą zdolną do otwartości, do wychodzenia poza siebie, do transcendowania siebie. Zdolność ta uwidacznia się już w okresie dzieciństwa. „To, co my nazywamy często otwarciem dziecka na baśń, na legendę, w gruncie rzeczy jest otwarciem na świat nadzmysłowy, nadprzyrodzony”[21]. Tischner zdaje się być przekonanym o tym, że poznawanie świata zawiera swój początek w otwartości metafizycznej. Tłumaczy tę kwestię następująco: „Wrażliwość dziecka na świat nadprzyrodzony jest zdumiewająca. Myślę, że dziecko najpierw odkrywa świat nadzmysłowy, a potem dopiero zaczyna poznawać świat zmysłowy – ten, który boli, wymaga trudu – często świat łez, choroby”[22]. Trudno nie postawić w tym miejscu pytania o to, jak jest w przypadku dziecka od samego początku dotkniętego chorobą, bólem, czy też brakiem miłości. Jak jest w przypadku dziecka odrzuconego przez rodziców i porzuconego przez nich w dosłowny sposób? Jakie doświadczenie jest wtedy doświadczeniem pierwotnym? Pomimo tej trudności Tischner jest przekonany o tym, że „dusza dziecka jest z natury religijna”, źródłowo otwarta na meta-fizis. Pedagogika nie powinna w żaden sposób zagubić tego szczególnego bogactwa dziecięcego serca.
       Wychowaniu religijnemu Tischner stawia dwa cele. Są nimi:

• uzyskanie przeświadczenia o bezwarunkowej miłości Boga do człowieka,
• uzyskanie przeświadczenia o tym, że człowiek jest zawsze wartością.
  

   Religię postrzega Tischner jako doświadczanie Najwyższego Dobra. W wychowaniu religijnym czymś najważniejszym jest „wzbudzenie przekonania, że ta Najwyższa Miłość kocha człowieka takim, jakim jest”[23]. Konsekwentnie do tego fundamentalną zasadą wychowania religijnego jest otoczenie wychowanka autentyczną dobrocią.
     Drugi cel zawiera swoje źródło w słowach zawartych w Ewangelii: „Cenniejsi jesteście niż wróble”[24]. Chodzi tutaj o budowanie wymiaru religijnej nadziei, którą zdobywa się poprzez wiarę w człowieka. W tym przypadku zasadą wychowawczą jest pokładanie ufności w drugim człowieku, wychowywanie poprzez zawierzanie.
    Wszystko inne, co związane jest ze światem religii: np. wiedza religijna, praktyki religijne, itp. Tischner stawia na drugim miejscu. Co więcej, uważa, że odwrócenie tego porządku jest ogromnym błędem w wychowaniu religijnym. Oprócz niego przestrzega wychowawców przed takimi zjawiskami negatywnymi jak:

• wzbudzanie lęku religijnego,
• przymus religijny,
• „urabianie przyzwyczajeń”
• legalizm,
• zastępowanie religii etyką.

   Religia jest budowaniem więzi z Bogiem opartej na zaufaniu i miłości. Tischner uznaje straszenie religijne (np. obrazem piekła lub Boga, który karze i który jest zagniewany) za poważny błąd wychowawczy. Przeciwnie, wskazuje na potrzebę eliminowania strachu, co wyraża się w pracy nad umacnianiem nadziei. Gdy pojawia się na przykład strach przed piekłem, „trzeba wytłumaczyć dziecku, że kto naprawdę nie chce pójść do piekła, to nie pójdzie. Bo Pan Bóg mu pomoże. Choćby tam coś nawet czasem zbroił”[25]. Taka postawa wychowawcy wzmacnia w wychowanku poczucie własnej wartości i chroni przed poważnymi w skutkach niedowartościowaniem.
     Wychowanie religijne domaga się poszanowania wolności. Tischner ocenia negatywnie wszelkie formy przymusu religijnego. Uważa, że właściwe postępowanie polega na przekonywaniu i to w taki sposób, by w religii człowiek odkrył wartość dla siebie. Jest to możliwe tylko wówczas, gdy religia stanowi niekłamaną wartość w życiu samego wychowawcy. Postawa faryzejska jest sprzeczna z celami, do których dąży wychowanie religijne. Stosowanie przymusu wskazuje także na mniej lub bardziej zamaskowaną postawę pogardy wobec wychowanka.       Mniej drastycznym błędem wychowawczym jest tzw. „urabianie przyzwyczajeń”. Tischner zauważa wprawdzie pewne zyski z tej metody, twierdzi jednak, że nie jest to wychowanie w sensie ścisłym. W wychowaniu religijnym nie chodzi o przyzwyczajenia, lecz o przyswojenie wartości. „Skąd wzięła się w teorii i praktyce wychowawczej tego typu teoria wychowania? Trudno na to odpowiedzieć, ale wydaje się być – przeniesioną na płaszczyznę ludzką – teorią odruchów warunkowych Pawłowa. Ryby Pawłowa wpływały do karmników na odgłos dzwonka. Ludzie poddani edukacji tego typu mają wydzielać dobre uczynki na odgłos «dzwonków psychicznych»[26].
       Kolejne niebezpieczeństwo kryje w sobie legalizm wychowawczy. Polega on na wychowywaniu w duchu lojalności wobec „litery”, wobec prawa. Tischner przestrzega, że człowiek lojalny może być niekiedy kimś zarazem głęboko nieetycznym. Zamiast osiągnięcia autentycznej postawy religijnej, wychowanie przekształca się w dewocję. Legalizm religijny stosowany w pedagogice chrześcijańskiej chybi zupełnie swojego celu, „czyni z religii bardzo wiele różnych rzeczy, tylko nie samą religię”[27].
     Zastępując religię etyką, podobnie jak w przypadku stosowania metody legalizmu wychowawczego, zagradza się drogę do celu. Zamiast dojrzałej wiary otrzymuje się „sentymentalizm religijny, deizm, fideizm”[28], doprowadzając w konsekwencji do zaniku zmysłu religijnego u wychowanka. Ewangelia nie jest adresowana do grupy ludzi etycznie poprawnych, ale do grzeszników. Z niej wynika, jak tłumaczy Tischner, „podstawowy postulat pedagogiki chrześcijańskiej: naśladowanie Jezusa Chrystusa, które nie może być jednoznaczne z przekreśleniem indywidualności człowieka, ale też nie może poświęcać wzorca wychowawczego na rzecz fikcji «czystej oryginalności». Jego istotę stanowi próba przekazania wychowankowi tej właśnie hierarchii wartości, którą przeżywał Chrystus”[29].
       Na koniec pojawia się jeszcze jedno istotne zagadnienie: jaką postawę należy przyjąć i w jakim duchu należy wychowywać, wobec ludzi niewierzących lub wierzących inaczej? Tischner wychodzi z założenia, że „świat religii jest tak bogaty, że nie ma dwóch ludzi, którzy wierzą tak samo”[30]. Stąd obowiązują zawsze trzy następujące zasady:

• szacunek i wyrozumiałość dla drugiego człowieka,
• autentyczna akceptacja człowieka wraz z jego odmiennymi przekonaniami religijnymi,
• świadectwo własnego życia.

4. Zakończenie

   Józef Tischner przez całe swoje życie zajmował się filozofią człowieka. Swoją pracą chciał przybliżyć prawdę o człowieku. Podejmując na terenie filozofii swoisty dialog z Platonem, Kartezjuszem, Sørenem Kierkegaardem, Edmundem Husserlem, Martinem Heideggerem, Emmanuelem Lévinasem i innymi filozofami, wypracował jedyną w swoim rodzaju filozofię dramatu. Nie jest to system, ale swoistego rodzaju metoda, która umożliwia „odkrywanie prawdy «o» człowieku, «dla» człowieka i «z» człowiekiem w horyzoncie agatologii”[31]. Filozofia wychowania stanowi niezwykle ważną część Tischnerowskich rozważań. Niewątpliwą zasługą Tischnera jest to, że najbardziej trudne nawet kwestie wyjaśnia on w przystępny i zrozumiały sposób, nie gubiąc przy tym nic z tego, co jest istotne. Jego wnioski i uwagi odwołują się do doświadczenia życiowego, są jak światło na drodze, dzięki któremu można zobaczyć jaśniej i więcej zrozumieć. W wychowaniu religijnym demaskuje pozorność i szkodliwość niektórych metod stosowanych do niedawna dość powszechnie i na ogół bezkrytycznie. Zamiast nich wskazuje na zasady mające swoje źródło w ewangelicznej hierarchii wartości. „Nie ma wiary w Boga bez wiary w człowieka i wiara w człowieka powinna w końcu doprowadzić do wiary w Boga. Człowiek jest zawsze godny największego szacunku. Bóg, który «patrzy w serce», zna prawdę i wartość człowieka. Człowiek, nawet gdy czyni zło, czyni zło dlatego, że widzi w tym jakieś dobro. Apostolstwo [wychowanie – przyp. S.Sz.] zaczyna się od uznania w człowieku jego wartości”[32].

_________________________________________