STWORZYLIŚMY WSPÓLNIE ŚWIAT
FILOZOFICZNEJ WSPÓLNOTY AKADEMICKIEJ
UNIWERSYTET PAPIESKI JANA PAWŁA II
WOKÓŁ MYŚLI JÓZEFA TISCHNERA
DRAMAT WSPÓŁCZESNOŚCI
Fot. S. Szary, marzec 2025 r.
STUDENCKO-DOKTORANCKA KONFERENCJA NAUKOWA
Kraków, 12-13.03.2025 r.
W dniu 94. urodzin ks. prof. Józefa Tischnera studenci i doktoranci zorganizowali w Krakowie w dniach 12-13.03.2015 r. studencko-doktorancką konferencję naukową: Dramat współczesności – wokół myśli Józefa Tischnera.
Najcenniejszym darem wobec Filozofa, którego pracę filozoficzną się ceni, a którego nie można już spotkać osobiście, jest możliwość pochylenia się nad bogactwem myśli oraz nad śladami, które po sobie pozostawił. Studenci i doktoranci zaprosili między innymi osoby, które miały w swoim życiu okazję poznać osobiście ks. Tischnera (prof. Aleksander Bobko, prof. Zbigniew Stawrowski, red. Wojciech Bonowicz, autor niniejszego sprawozdania) oraz przygotowali wystąpienia dotyczące różnych aspektów krakowskiego myśliciela. Wszystkich uczestników serdecznie powitał dziekan Wydziału Filozoficznego UPJPII ks. dr hab. Miłosz Hołda.
REFLEKSJE
/nie są to wierne streszczenia, lecz myśli, które towarzyszyły mi po wystąpieniach/
DZIEŃ PIERWSZY
Wykład inauguracyjny – ks. dr hab. Miłosz Hołda
W wykładzie inauguracyjnym ks. Hołda poruszył ciekawe zagadnienie obecności Boga ukrytego – Deus absconditus. Bóg, który jest Miłością jest zarazem Bogiem ukrytym – ukrytym do tego stopnia, że z łatwością można dokonać zrównania: ukrytość równa się nieobecność. W perspektywie ontologicznej: Bóg przede wszystkim JEST – JEST BYTEM. W perspektywie egzystencjalno-religijnej człowiek przede wszystkim staje przed wyborem i pytaniem: KOGO WYBIERAM? Ks. Hołda podkreślał, że wiara jest świadomym wyborem człowieka, który staje wobec skrytości Boga – wobec Deus absconditus. Nawiązał do rozważań ks. Tischnera dotyczących zarówno tekstów Mistrza Eckharta jak i św. Jana od Krzyża. Religijne myślenie ks. Tischnera nie krążyło wokół rozważań o bycie, lecz wokół rozważań o Dobru. W Sporze o istnienie człowieka ks. Tischner dokonał reinterpretacji argumentu ontologicznego przedstawiając argument agatologiczny. Dobro działa w taki sposób, że samo pozostaje ukryte – aż do nieobecności, aż do śmierci. Miłość Ukrzyżowana, a zarazem otwierająca perspektywę zbawienia, odkupienia, zmartwychwstania.
Filozofia ks. Tischnera była głosem w debacie o kondycji człowieka i świata po doświadczeniach Auschwitz i Kołymy. Doświadczenia „okresu ciemności” bliskie były myśleniu: Boga nie ma, Bóg milczy, Bóg śpi – a przecież rzekomo wszechmocny, wszechpotężny, niegraniczony… W perspektywie cierpiącego Sługi Jahwe, a przede wszystkim Ukrzyżowanego Chrystusa prześwitują kategorie bliskości – zjednoczenia z cierpiącymi, z umierającymi, obecności – bez przemocy, bez narzucania, bez konieczności, miłości – która kocha zawsze, nawet wtedy, gdy może się wydawać, że jej nie ma. Bóg milczący, Bóg ukryty, Bóg Miłości. „A oto Pan przechodził. Gwałtowna wichura rozwalająca góry i druzgocąca skały szła przed Panem; ale Pan nie był w wichurze. A po wichurze - trzęsienie ziemi: Pan nie był w trzęsieniu ziemi. Po trzęsieniu ziemi powstał ogień: Pan nie był w ogniu. A po tym ogniu - szmer łagodnego powiewu. [1 Krl 19, 11-12]
Panel I:
1. „Błądzenie w żywiole...” Pytanie o możliwość transcendentaliów bez metafizyki w „Filozofii dramatu” Józefa Tischnera – Andrzej Karpiński (Uniwersytet Oksfordzki)
2. Charakter i zasadność rozróżnienia na scenę i dramat: spotkanie myśli Józefa Tischnera i Michała Hellera – Daniel Milewski (UPJPII)
3. Perspektywa agatologiczna a świat przyrody – Anna Smoleń (UPJPII)
Pierwsze trzy wystąpienia krążyły wokół możliwości rozumienia sceny, istotnej w triadzie dramatu: Ja – Drugi – Scena. W wystąpieniach podejmowano ciekawe pytania i otwierano interesujące perspektywy: pytanie o możliwość transcendentaliów bez metafizyki, ks. Tischner (a) ks. Heller, perspektywa agataologii a świat przyrody ożywionej (pytanie o stosunek człowieka do zwierząt). Czy możliwe jest wzięcie w nawias logiki ontologii i wyrażenie dramatu spotkania: wzajemności/rozstania jedynie logiką aksjologii (agatologii)? Jaką w ogóle rolę odgrywa scena w Tischnerowskiej filozofii dramatu?
W naukach przyrodniczych uczeni podejmują próby opisania świata (sceny) poprzez odkrywanie konieczności, zasad, praw – powtarzalnych w eksperymentach naukowych, a przez to potwierdzających ich faktyczność (falsyfikacja – potwierdzenie lub brak potwierdzenia dla przyjętych hipotez naukowych). W naukach humanistycznych pytanie krąży nie tyle wokół konieczności, zasad i praw świata, ile wokół wolności, wartości, sposobów preferencji, motywów decyzji, które dokonuje człowiek.
Czy filozofia ks. Tischnera nie jest raczej filozofią pocieszenia, aniżeli nauką? I czy nie w tym tkwi jej największa wartość dla człowieka współczesnego? Co w ogóle jest najważniejszym zadaniem filozofii?
Wykład II – Redaktor Wojciech Bonowicz
W swoim osobistym wspomnieniu o ks. Tischnerze Wojciech Bonowicz skupił uwagę słuchaczy na pytaniu: czym była (i czym jest) filozofia ks. Tischnera? Po pierwsze jest to bardzo oryginalny – Tischnerowski – sposób myślenia. Po drugie jest to odpowiedź na pewną formę kryzysu. Pojęcie kryzysu jest tutaj bardzo ważne. Ks. Tischner stawiał niejako diagnozę konkretnej sytuacji kryzysowej, a następnie bardzo dążył do tego, by opisać świat ludzkich doświadczeń, zjawisk, jakie zachodziły w środowiskach społecznych – także w kościele. Kluczami, za pomocą których ks. Tischner opisywał owe doświadczenia i zjawiska były przede wszystkim: aksjologia i metafora. Tischner chciał dać ludziom światło, które w największych nawet ciemnościach, dawało jasność i nadzieję. Filozofia ks. Tischnera jest zatem filozofią nadziei w odpowiedzi na konkretną sytuację kryzysu, w jakim może znaleźć się człowiek jako jednostka lub środowisko społeczne.
Panel II
1. Filozofia dramatu a dramatyczna teoria literatury. Teoretycznoliterackie możliwości myślenia filozoficznego Józefa Tischnera – Konrad Sikora (UKEN)
2. Dramat Nadziei w obrębie filozofii i „teologii” Józefa Tischnera – Szymon Tarka (UI)
3. Myślenie w ujęciu Józefa Tischnera – Patryk Głowacki (UMK w Toruniu)
Kolejne trzy wystąpienia dotyczyły możliwych sposobów interpretacji filozofii ks. Tischnera. Już samo pojęcie dramatu przenosi czytelnika w kierunku badań literaturoznawczych. W swoim wystąpieniu Konrad Sikora nawiązał do tekstów Anny Krajewskiej, która postawiła między innymi pytania o to, czym jest poznanie dramatyczne i czym jest pojęcie dramatu w filozofii ks. Tischnera. Pojęcie dramatu to swoisty krąg semantyczny „związany z tragizmem, tragedią, dramatyzmem jako działaniem, napięciem, akcją” (Krajewska, Poznanie dramatyczne, Poznań 2004).
W kolejnym wystąpieniu analizie poddano kluczową dla ks. Tischnera wartość nadziei w perspektywie filozoficznej i teologicznej. Tischnerowska refleksja filozoficzna zawiera w sobie aksjologię ewangeliczną – stąd pojęcia nadziei, a także łaski rozumiane są szerzej aniżeli tylko teoretycznie – egzystencjalnie (mając na uwadze pytania, jakie stawia konkretny człowiek.
Trzecie wystąpienie zawierało odważną próbę ukazania: Z genealogii myślenia. Na początku pojawia się jakaś forma buntu, niezgody, sprzeciwu… Następnie moment „pierwszej” decyzji na zasadzie: albo ucieczka albo agresja. Aż wreszcie możliwe staje się „wzniesienie” na drogę myślenia. Co więcej, myślenie może mieć charakter monologiczny, oraz może mieć charakter dialogiczny. W tym ujęciu staje się ono nie tyle teoretyczną chęcią zrozumienia czegoś, ile „dojrzewaniem do świadectwa”. O wartości miłości (dobra), nie tyle decydują deklaracje i zapewnienia, ile czyn, który staje się najsilniejszym argumentem w postaci świadectwa.
Wykład III – prof. dr hab. Aleksander Bobko
Prof. Aleksander Bobko zwrócił uwagę na rolę filozofii w okresie PRL – zwłaszcza w czasie stanu wojennego i bezpośrednio po nim. Znaczenia filozofii zasadniczo nie trzeba było nikomu uzasadniać. Ważniejsze było to, czy i co filozofia ma do powiedzenia, do przekazania. W tym też czasie działał PAT, organizowany w trudnych czasach, ale z zaangażowaniem i przekonaniem wielu wspaniałych ludzi. Ks. Józef Tischner był z pewnością doskonałym mówcą, dyskutantem, który zwracał uwagę na krytyczną funkcję myślenia. Mówiono, że „książki przychodzą za późno, a czyny są za wcześnie” – stąd tak ważna jest „praca nad myśleniem” – „myślenie w łonie samego myślenia”. Myślenie ks. Tischnera było myśleniem według wartości wobec różnych form zła. Podzieliłbym je – mówił prof. Bobko – na trzy części: 1) „Myślenie według wartości”, 2) „Filozofia dramatu” i 3) „Spór o istnienie człowieka”.
Panel III
1. Filozofia miłości Józefa Tischnera i Gabriela Marcela – miłość jako droga do wartości i tajemnicy bycia – Anna Piątek (UJ)
2. Ślady perfekcjoryzmu w filozofii Józefa Tischnera – Kamil Szczurek (UPJPII)
Kolejne dwa wystąpienia były ciekawą próbą zestawienia poglądów ks. Tischnera z poglądami Gabriela Marcela i kard. Karola Wojtyły.
Pierwszy, niezwykle ciekawy wykład, ukazał podobieństwa i różnice w rozumieniu miłości. Z jednej strony pojawia się analiza takich pojęć jak; inność, jedyność, niepowtarzalność, bezinteresowność, wolność, z drugiej analiza pojęć: posiadanie, pożądanie. Marcelowskie: być i mieć. I Tischnerowski dramat pomiędzy osobami – pomiędzy Ja i Ty. Marcel nie rozważa – tak jak czyni to ks. Tischner – dramatu. Ukazuje natomiast miłość do siebie jako warunek miłości do innego, a także skutki egoizmu i nienawiści żywionej do samego siebie. U ks. Tischnera kluczowymi koncepcjami są: koncepcja Ja aksjologicznego, a później także Ja agatologicznego.
Na zakończenie pierwszego dnia Kamil Szczurek podjął ogromne wyzwanie – próbę przedstawienia istotnych aspektów filozofii kard. Wojtyły i ks. Tischnera. Ukazał istotną różnicę zawartą w pojęciach: perfekcjonizm a perfekcjoryzm, a także sposób rozważań etycznych kard. Wojtyły i aksjologicznych u ks. Tischnera.
W czasie przerw dyskusje były tak żywo prowadzone, że nie zdążyłem wypić przygotowanej kawy. Podczas obiadu królowały pytania o filozofię Kanta, na które w uroczy sposób odpowiadał Patryk. Atmosfera stała się prawdziwie Tischnerowska – pełna radości, życzliwości, filozofii. O właściwą drogę i o właściwy czas dbała Karina, która na zakończenie zaprosiła na kawę „do studenckiej”, gdzie o ks. Tischnerze opowiadał prof. Bobko, a pytania i dopowiedzi stawiali Daniel, Andrzej, Asia, Patryk, Ania i inni obecni. Duchem był z nami walczący z chorobą Kacper, z którym rozmawiałem telefonicznie późnym wieczorem.
DZIEŃ DRUGI
Wykład IV – dr Stefan Szary, prof. WSEiT, Recepcja wybranych poglądów Sørena Kierkegaarda w filozofii ks. Józefa Tischnera
Niestety, wystąpienie trwało za długo, przekraczając wyznaczony czas, choć skupiono się tylko na dwóch wybranych wątkach: dramat religijny i dramat wdzięczności.
W odniesieniu do pierwszego: nawiązując do Bojaźni i drżenia ks. Tischner często powtarzał, że „idziemy z Kierkegaardem i Abrahamem droga na Górę Moria, nie znając zakończenia sprawy”. Towarzyszy nam niepokój, milczenie, niezrozumienie, paradoks, absurd itp. Mając na uwadze myślenie religijne ks. Tischner dokonuje przesunięcia akcentu z sacrum na sanctum. A co to jest sanctum? Odpowiadał ks. Tischner: „Po pierwsze, sanctum to zawsze jest człowiek. Po drugie, jest to dobry człowiek. Sanctum to dobroć. (…) W chrześcijaństwie jest tylko sanctissimum – świętość, największe dobro, a potem już sanctum, czyli święci ludzie”. Tischnerowskie rozróżnienie: Sacrum – Sanctum prowadzi jednoznacznie do ewangelicznej konkluzji, według której Bóg, który jest Dobry, nigdy nie żąda od człowieka zła.
W odniesieniu do drugiego: jednym ze źródeł rozpaczy może być krzywda. Krzywda to takie pęknięcie w duszy, które może doprowadzić do obsesji odwetu. A obsesja odwetu może stać się – według słów Kierkegaarda „chorobą na śmierć”.
Można powiedzieć, że Tischnerowska oryginalność rozumienia i interpretacji poglądów Sørena Kierkegaarda polegała między innymi na twórczym, hermeneutycznym rozwijaniu inspiracji odkrytych u Kierkegaarda, w taki jednakże sposób, który pozwalał ks. Tischnerowi formułować istotne części jego oryginalnej filozofii dramatu.
Panel IV
1. Józefa Tischnera recepta na melancholię, Marcin Sarna (UPJPII)
2. Tischner i sens codzienności, Błażej Szymichowski (UG)
Wystąpienie o istocie melancholii, jej rozumieniu w aspekcie psychologicznym, literackim, filozoficznym zostało wygłoszone przepięknym językiem polskim w przepiękny sposób. Nawiązano do Kępińskiego, Wyspiańskiego, kazań oraz „Miłości niemiłowanej” ks. Tischnera, tekstów o św. Franciszku, ukazując przykład: od melancholii do radości doskonałej. Wspaniałe wystąpienie, zawierające samo w sobie receptę na melancholię człowieka współczesnego.
Błażej Szymichowski kontynuował niejako tematykę wcześniejszą, zadając pytanie o sens i krążąc wokół niego spojrzeniem analitycznym. Pełen uwagi śledziłem sposób i możliwość rozważań analitycznych odniesionych do klasycznej problematyki filozofii egzystencji. Próba ta była niezwykle udana, ciekawa, oryginalna, inspiracyjna.
Wykład V – ks. dr hab. Piotr Karpiński – „Błądzenie w żywiole prawdy – zagadnienie post-prawdy”
Ten wykład – wykład na temat post-prawdy – uznałem diamentem konferencji. Struktura, jasność, logiczność, podjęta tematyka, ukazane przykłady – wszystko skomponowane doskonale, włączając w to sposób wygłoszenia. Wykład ważny, aktualny, zawierający diagnozę i lekarstwo na współczesną chorobę, atakującą relacje międzyludzkie. Z jednej strony nawiązanie do „Zbrodni i kary” Dostojewskiego, z drugiej do Philipa K. Dicka i reżysera Ridleya Scotta („Łowca androidów” 1982). Jak odróżnić rzeczywistość od nierzeczywistości? Prawdę od post-prawdy? I co do tego wszystkiego ma ks. Tischner? Prelegent wskazał na dialogiczną koncepcję prawdy, której istotą świadectwo. Rozum oświeceniowy nie uchronił ludzkości od zła (choćby totalitaryzmu). Rozum polityczny żywi się post-prawdami. Nadzieja jawi się w powrocie do człowieczeństwa opartego na zaufaniu. Zaufanie stanowi źródło powiernictwa nadziei. „Prawdę żeby poznać, trzeba ją pokochać” – św. Augustyn.
Panel V (to moja ostatnia część uczestnictwa w konferencji)
1. Filozofia dramatu” J. Tischnera i „Teodramatyka” H.U. von Balthasara – Drugi a Trójca – Adam Michał Ostrowski (Szkoła Doktorska IFiS PAN)
2. Religia Heglowskiej „Fenomenologii ducha” w interpretacji Tischnera – Miłosz Dudek (UJ)
3. Dramat autentycznego istnienia: Heidegger i Tischner w dialogu – Mateusz Chmielarz (UPJPII)
W ostatniej dla mnie części konferencji pojawiły się trzy ważne nazwiska: teolog Hans Urs von Balthasar, G.W. F. Hegel oraz Martin Heidegger. Wydaje się, że pojęciem kluczowym, jakie tutaj występuję, jest pojęcie dramatu, i to jego szczególnej postaci – dramatu człowieka z Bogiem:
1) teodramatu (dramatu należącego do Boga, dramatu bez widzów) – w perspektywie obejmującej nieskończoność (wieczność), dramatu wolności skończonej i wolności Nieskończonej, aż po zrozumienie sensu powierzenia: „bądź wola Twoja”,
2) dramatu wewnątrz Trójcy Świętej – w ramach Heglowskiej dialektyki
3) dramatu człowieka rozumianego jako dramat autentyczności – z nawiązaniem także do filozofii Charles Taylora i Martina Heideggera. Jak być sobą? Co to znaczy: być sobą?
Także dziś udaliśmy się wspólnie na obiad. I znów atmosfera radości, żartu, filozofii i … nadziei, że za rok spotkamy się znowu. Niezależnie od wieku, pełnionych funkcji, wszelkich możliwych barier, jakie ludzie czasem tworzą, stworzyliśmy wspólnie świat filozoficznej wspólnoty akademickiej. Dziękuję Uniwersytetowi Papieskiemu JPII, Księdzu Dziekanowi, Organizatorom, Gościom, Prelegentom, Doktorantom, Studentom, Uczestnikom. To był dobry prezent urodzinowy dla naszego ks. prof. Józefa Tischnera.
Poznań, 17.03.2025 r.
dr Stefan Szary, prof. WSEiT
