Fotografie: Stefan Szary
Artykuł został opublikowany w: Przegląd Leśniczy.
Leśnictwo, Drzewnictwo, Łowiectwo, Nr 10/2020, ss. 18-20.


Strona Wydawnictwa: przegladlesniczy.com.pl/

  ***

„Drzewa moje ojczyste! Jeśli Niebo zdarzy,
Bym wrócił was oglądać, przyjaciele starzy,
Czyli was znajdę jeszcze? czy dotąd żyjecie?
Wy, koło których niegdyś pełzałem jak dziecię…”

        (Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz, Księga IV) 

Fotografia: S. Szary

       Refleksja liryczna Adama Mickiewicza z 1834 roku wiąże się bezpośrednio z losem Rodaków poety, którzy zmuszeni byli opuścić Ojczyznę po upadku Powstania Listopadowego. Pytanie wieszcza warto odczytać i postawić w kontekście współczesnym: Drzewa moje! Czyli znajdę was jeszcze? Czy jeszcze żyjecie? Czy troska o naturę, w tym także o środowisko leśne, nie jest aktualnie jednym z najważniejszych zagadnień, które z punktu widzenia odpowiedzialności za przyszłość, należy potraktować poważnie? Już tylko z tego powodu zasadne jest prowadzenie badań, dyskusji oraz krytycznej refleksji naukowej nad rolą lasu w życiu i rozwoju człowieka. Podejmując wyzwanie odwołano się do wybranych źródeł literatury przedmiotu i obserwacji własnych, poszukując konkluzji za pomocą narzędzi analizy porównawczej i deskryptywnej.

Fotografia: S. Szary

PYTAJĄC O LAS
     
     Życie oznacza dynamizm, ruch, a przede wszystkim pragnienie trwałego rozwoju. Bez sprzyjającego środowiska naturalnego wszelki rozwój, w tym także prawidłowy rozwój człowieka, staje się poważnie zagrożony. Wobec powyższego należy spróbować odpowiedzieć na następujące pytania: Czy środowisko leśne rzeczywiście niezbędne jest dla prawidłowego rozwoju człowieka? Na czym polega wyjątkowość i nie-zastępowalność lasu, biorąc pod uwagę zdrowie fizyczne, emocjonalne, duchowe, wolitywne, moralne i społeczne dzieci i dorosłych? Jak poważnym problemem jest zjawisko zdefiniowane przez Richarda Louva (2005) jako «zespół deficytu Natury» – Nature-deficit Disorde (2014)? Na czym polegać ma «nowy styl życia», uwzględniający środowisko leśne jako istotny czynnik rozwoju osobistego i społecznego?

     W encyklice Caritas in veritate papież Benedykt XVI odniósł się do prawa zależności między naturą a człowiekiem. Zachęcił do wypracowania i przyjęcia «nowego stylu życia», którego istotą jest miłość, a zatem troska zarówno o człowieka, jak i o świat, w którym żyje on w wymiarze jednostkowym i społecznym. Papież zauważył, że „sposoby, w jakie człowiek traktuje środowisko naturalne, wpływają na to, jak traktuje samego siebie, i na odwrót. Stanowi to wezwanie dla dzisiejszego społeczeństwa, by poważnie zrewidowało swój styl życia, który w wielu częściach świata skłania się do hedonizmu i konsumpcjonizmu, pozostając obojętnym na wynikające z tego szkody”. Jak temu zaradzić? „Potrzebna jest skuteczna zmiana mentalności, która nas skłoni do przyjęcia nowych stylów życia, «w których szukanie prawdy, piękna i dobra, oraz wspólnota ludzi dążących do wspólnego rozwoju byłyby elementami decydującymi o wyborze jakości konsumpcji, oszczędności i inwestycji»” (Benedykt XVI, 2009).

   
Fotografia: S. Szary

       Ignorowanie natury stało się działaniem o zasięgu powszechnym. Richard Louv nie przypisuje nikomu złych intencji, niemniej diagnoza, jaką postawił w 2005 roku jest mroczna: „Nasze społeczeństwo uczy młodych ludzi unikania bezpośredniego kontaktu z przyrodą. (…) Nasze instytucje, plany zagospodarowania przestrzeni miast i przedmieść oraz postawy kulturowe nieświadomie przedstawiają przyrodę jako źródło wszelkiego nieszczęścia (…) System szkolnictwa, media i rodzice, kierowani pozytywnymi pobudkami, w rzeczywistości tylko odstraszają dzieci od zabawy w lasach i na polach. Na uczelniach, rządzących się zasadą «opatentuj albo zgiń», jesteśmy świadkami śmierci historii naturalnej, która zanika w miarę, jak praktyczne dziedziny takie jak zoologia, ustępują miejsca tym bardziej teoretycznym i opłacalnym, jak na przykład mikrobiologia i inżynieria genetyczna. Szybki rozwój technologii zaciera granice między człowiekiem, zwierzęciem i maszyną. Postmodernistyczne stwierdzenie, że rzeczywistość jest jedynie konstruktem – a my sami tym, co sobie zaprogramujemy – obiecuje człowiekowi nieskończone możliwości, lecz w miarę, jak młodzi ludzie coraz mniej czasu spędzają w otoczeniu przyrody, ich zmysły ulegają fizjologicznemu i psychologicznemu ograniczeniu, a to zmniejsza bogactwo ludzkiego doświadczenia” (Louv, 2014). Nie inaczej wydaje się być również w naukach leśnych, przedstawicieli których stawia się wobec dylematu: „publish or perish” (Sarniak i in., 2019). Konsekwencją tych działań staje się poważne zaburzenie określone mianem «zespołu deficytu Natury”, który redukuje bogactwo świata do rzeczywistości jednowymiarowej – konstruktu technicznego.

     Przed negatywnymi skutkami życia ignorującego naturę, „nakręconego jak zegarek”, przeniknionego przesadnym formalizmem i procesowością, przestrzega filozof Marcin Fabjański, który słusznie stwierdza: „że w nas wciąż odlicza się biologiczny, a nie mechaniczny czas” (Fabjański, 2012).

Fotografia: S. Szary

       Kiedy zatem i w jakich warunkach człowiek może autentycznie rozwijać siebie? Jedną z możliwości jest akceptacja aktywnego udziału człowieka w środowisku leśnym z jego fauną i florą. „W naturze mózg się resetuje. Dosłownie. Uwalnia nadmierną ilość informacji, schładza przegrzane nadmierną aktywnością obwody. W naturze wystarczy być, a nawet najlepiej tylko być” (Fabjański, 2012). Poszukując potwierdzenia dla tak sformułowanej hipotezy warto na „Wyprawę do lasu” udać się razem z Czesławem Miłoszem (2013):

Drzewa ogromne, że nie widać szczytu,
Słońce zachodząc różowo się pali
Na każdym drzewie jakby na świeczniku,
A ludzie idą ścieżką, tacy mali.

Zadrzyjmy głowy, weźmy się za ręce,
Żeby nie zgubić się w trawach jak w borze.
Noc już na kwiaty nakłada pieczęcie
I z góry spływa kolor po kolorze.

A tam nad nami uczta. Dzbany złota,
Czerwone wina w osinowej miedzi.
I wiezie dary powietrzna karoca
Dla niewidzialnych królów czy niedźwiedzi.

(Czesław Miłosz, Wyprawa do lasu, 1945) 

LAS A ROZWÓJ CZŁOWIEKA

     Johannes Zechner, interpretując fragmenty dzieł poetów, filologów i publicystów niemieckich: Wilhelma Heinricha Riehla, Josepha von Eichendorfa, Jacoba i Wilhelma Grimmów, Ernsta Moritza Arndta, przedstawia las jako wzorzec myślenia i kształtowania światopoglądu (2017). Filozof, a ściślej myśliciel Martin Heidegger, opisując istotę Natury, wskazuje na jej trzy ważne aspekty: źródłowość, duchowość i wychowawczość. 

1) „«Natura» jest najstarszym czasem (…), jest wcześniejsza niż «czasy», ponieważ jako cudownie wszechobecna (…) obdarowuje wszelką rzeczywistość prześwitem, w którego otwarciu ma dopiero moc objawienie się wszelkiej rzeczywistości” (Heidegger, 2004). Według niemieckiego filozofa las jest pra-źródłem, które samo pozostając w ukryciu, ożywia wszelkie życie. Środowisko leśne jest życiodajne.

2) „Natura u-duchawia wszystko, jest wszechobecna, wszechstwarzająca. Ona sama jest «uduchowieniem». U-duchowić może ona tylko dlatego, że jest «duchem»” (Heidegger, 2004). Doświadczyć jedności z wszechogarniającym Źródłem Życia można dzięki byciu w Naturze. Rozumiał to Budda i późniejsi jego uczniowie, którzy w dżungli, w cieniu drzew, odkrywali naturalne warunki najbardziej korzystne dla medytacji. Tak doszło do powstania Tajskiej Tradycji Leśnej (Fabjański, 2018). W tradycji zachodniej warto przypomnieć wielkiego mistyka flamandzkiego Jana Ruysbroecka, który „w 1343 roku usunął się do pustelni Groenendaal w lesie Soignes, ażeby pośród drzew, które kochał, oddać się rozmyślaniom” (Brosse, 2000). W zaciszu środowiska leśnego wielki mistyk poszukiwał spotkania ze Stwórcą.

3) „Natura «wychowuje» «cudownie, wszechobecnie». Jest obecna w całej rzeczywistości. Natura jest obecna w dziele ludzkim i dziejach ludów, w gwiazdach i w bogach, ale także w kamieniach, roślinach i zwierzętach, podobnie jak w rzekach i niepogodach. Wszechobecność Natury jest «cudowna»” (Heidegger, 2004). Izolowanie się człowieka od Natury, w tym także od środowiska leśnego, jest odcinaniem samemu sobie dostępu do źródeł życia i integralnego rozwoju.

 

Fotografia: S. Szary

     Jak przekonuje Fabjański, „fakty ustalone przez współczesnych naukowców [świadczą o tym, że] obcowanie z naturą wzmacnia odporność, wyostrza zmysły i inteligencję, a także poprawia zdrowie fizyczne i psychiczne” (2012).

W KIERUNKU HARMONII MIĘDZY KULTURĄ I NATURĄ

     Teza o ważności, a nawet konieczności uwzględnienia środowiska leśnego dla prawidłowego rozwoju człowieka, pozornie tylko może wydawać się założeniem banalnym i oczywistym. Gdyby tak było, «zespół deficytu Natury» istniałby co najwyżej w literaturze i kinematografii science-fiction, podobnie jak technozniewolenie, siecioholizm, zakupoholizm czy nawet procesozniewolenie. W postawach tych człowiek zatraca własną podmiotowość, stając się częścią podobną do trybiku w maszynie. Zjawiska te należą niestety do rzeczywistości wieku dwudziestego pierwszego i są konsekwencją dezintegracji pomiędzy techniką, kulturą i naturą. Wskazują też one na problem wewnętrznego rozbicia w samym człowieku (Horney, 2014). Thomas Kirchoff przekonuje, że: „O ile kultura postrzegana jest zasadniczo jako niezależna od natury, a ta z kolei w jej konkretnych kategoriach opisywana jako konstrukt kulturowy, można mówić o teoriach jedności natury i kultury w kulturze” (Kirchoff, 2020). Człowiek współczesny nie może udawać, że nie należy do pokolenia, zdominowanego przez technologie cyfrowe. Przeciwnie, pamiętając o tym, powinien podejmować świadome działania na rzecz harmonii między naturą, kulturą i techniką, która przyczynia się do kształtowania poczucia wewnętrznej jedności człowieka.   

   
Fotografia: S. Szary

     Przykładem działania opartego na jedności techniki, kultury i natury są dokumentalne filmy przyrodnicze, zrealizowane przez zespół Leśnego Studia Filmowego, prowadzonego przez Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu. Są one dostępne na youtubowym kanale „Echa leśneTV”. Można obejrzeć między innymi: „Życie lasu – bogactwo przyrodnicze”, „Życie lasu – bogactwo runa i podszytu”, „Życie lasu – ptaki”, „Lasy bagienne”, „Magia sosnowego boru”. Przepiękne zdjęcia, niepowtarzalne ujęcia polskich lasów, profesjonalny montaż, rzeczowy komentarz, spokojna muzyka w tle – to filmy, które wzbudzają miłość do natury, do lasu, do przyrody.... Produkcje te są także wartościowym przesłaniem ekologicznym, wyrażonym obrazem i słowem, będącym przesłaniem odwołującym się bezpośrednio do piękna i prawdy samej natury. 
  
     Podobną rolę pełnią czasopisma: naukowe, popularno-naukowe i branżowe, które starają się docierać do żywych ludzi, a nie tylko generować kolejne gigabajty martwych baz bibliograficznych. Starannie dobrane artykuły, profesjonalne fotografie przyrody służą temu, aby obecność w środowisku leśnym była uczestnictwem świadomym, uwzględniającym aktualny stan wiedzy. Pozostaje mieć nadzieję, że także w świecie sztucznej inteligencji można będzie sięgnąć po „Echa Leśne”, „Przegląd Leśniczy”, czy inne periodyki, zachowujące rzetelność, profesjonalizm, autentyczną przestrzeń dyskusji i wolność badawczą. Wprawdzie działania te mają charakter pomocniczy, ale ich celem jest przebudzenie miłości do natury, do lasu – środowiska, które jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju zarówno dzieci jak i dorosłych.

     Warto wreszcie sięgnąć do publikacji Richarda Louva, który nie tylko wprowadził do dyskursu naukowego termin: «zespół deficytu Natury», wskazując w ten sposób na jedną z poważnych chorób wieku dwudziestego pierwszego, lecz także zaproponował antidotum, które określił jako «Vitamin N» (natura). Ten popularny dziennikarz, autor wielu publikacji na temat natury, stara się poprzez 500 pomysłów, zainspirować rodziców i nauczycieli do odkrycia przyrody na nowo (Louv, 2016). W tym kontekście uzupełnienie integralnego zestawu witamin natury o wzmocnioną dawkę „witaminy L” (las), wydaje się potrzebne i uzasadnione. Znakiem czasu pozostaje w konsekwencji właśnie las, jako bodaj jedyny dostępny w stanie epidemicznym obszar wolności, do którego każdy może wejść niezamaskowany (bez maseczki) i pozostać sobą.  

Fotografia: S. Szary

WNIOSKI

     Wydaje się, że nawet krótka, syntetyczna próba weryfikacji hipotezy o nie-zastępowalności środowiska leśnego dla integralnego rozwoju człowieka, pozwala na jej potwierdzenie, a w konsekwencji na sformułowanie następujących wniosków:

1) Środowisko leśne stanowi istotny czynnik rozwoju człowieka, wywierając nań wpływ przez całe życie.

2) Kontakt człowieka z naturą wpływa na permanentne kształtowanie się charakterystycznych, kluczowych sfer: poznawczej, emocjonalnej, duchowej, wolitywnej, moralnej i społecznej.

3) Zredefiniowany styl życia, (niekiedy nawet «nowy styl życia»), oznacza uwzględnienie środowiska leśnego w świetle aktualnego stanu wiedzy jako istotnego czynnika rozwoju człowieka, zarówno osobistego jak i społecznego.

4) W świecie zagrożonym technozniewoleniem, siecioholizmem, zakupoholizmem czy nawet procesozniewoleniem (a lista tychże stale się wydłuża), kontakt z naturą wzmacnia poczucie podmiotowości oraz godność bycia człowiekiem.

     Jak nawiązać, ożywić, naprawić osobistą relację z naturą, z lasem? W różnych źródłach, miejscach i formach dostępne są wartościowe materiały poświęcone przyrodzie i środowisku: prace naukowe, książki popularno-naukowe, czasopisma, filmy dokumentalne. Co więcej: lasy, parki – mimo pandemii – są miejscami, do których bez większego trudu wciąż można się wybrać. W czym zatem tkwi problem? W niewiedzy? W tak zwanym braku czasu? W mniej lub bardziej dobrowolnym samoograniczeniu do świata telewizyjno-wirtualnego? W tych wszystkich przypadkach przezwyciężenie barier nie jest niemożliwe. Trzeba po prostu chcieć i zrobić to – wyjść na spacer, przeżyć i odczuć jedność, harmonię, wewnętrzny spokój, zrozumieć las i … siebie.

Fotografia: S. Szary

Określenie: Las - Witamina L - zawdzięczam Panu dr. Leszkowi Wanatowi. 
______________________
Literatura:

1. Benedykt XVI (2009): Encyklika «Caritas in veritate», [w:] Encykliki i adhortacje Ojca Świętego Benedykta XVI, Wydawnictwo AA, Kraków.
2. Brosse J. (2000): Mistrzowie duchowi, przeł. Ireneusz Kania, Wydawnictwo „Książnica”, Katowice.
3. Fabjański M. (2018): Nauczanie drzew: «Nie możesz poprawić swojego cienia», Focus.pl, https://www.focus.pl/artykul/nauczenie-drzew (dostęp 14.11.2020).
4. Fabjański M. (2012): Witamina N, [w:] Coaching nr 2/2012, [za:] Focus.pl, https://www.focus.pl/artykul/witamina-n-czyli-co-zrobic-z-deficytem-natury?page=3  (dostęp 14.11.2020).
5. Heidegger M. (2004): Objaśnienia do poezji Hölderlina, przeł. Sława Lisiecka, Wydawnictwo KR, Warszawa.
6. Horney K. (2014): Nasze wewnętrzne konflikty, przeł. Aleksander Gomola, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań.
7. Kirchhoff  T. (2020): Zum Verhältnis von Mensch und Natur, [w:] Aus Politik und Zeitgeschichte (Apuz 11/2020) Natur- und Artenschutz, https://www.bpb.de/apuz/305897/ zum-verhaeltnis-von-mensch-und-natur  (dostęp 14.11.2020).
8. Leśne Studio Filmowe, Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu: https://www.youtube.com/c/EchaLe%C5%9BneTV/featured  (dostęp 14.11.2020).
9. Louv R. (2014): Ostatnie dziecko lasu, przeł. Anna Rogozińska, Grupa Wydawnicza Relacja, Warszawa.
10. Louv R. (2016): Witamina N, przeł. Dorota Skowrońska, Wydawnictwo: Mamania.
11. Mickiewicz A. (2015): Pan Tadeusz czyli ostatni zajazd na Litwie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław.
12. Miłosz Cz. (2013): Poezje wybrane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław.
13. Wanat, L., Sarniak, L., Dadek, K. (2019): Publish or perish? Dylematy ewaluacji polskich czasopism naukowych w dyscyplinie leśnictwo,  Przegląd Leśniczy, 29 (10): 24-26.
14. Zechner J. (2017): Natur der Nation. Der „deutsche Wald“ als Denkmuster und Weltanschauung, [w:] Aus Politik und Zeitgeschichte 67 (49-50): 4-10, https://www.bpb.de/apuz/260674/natur-der-nation-der-deutsche-wald-als-denkmuster-und-weltanschauung (dostęp 14.11.2020).