7. Z DALA OD ŚWIATA SAMEGO-W-SOBIE
Pisze Leszek Kołakowski: „Kant wybrał wiarę w suwerenność rozumu przeciw wierze w naturalny porządek, którego rozum miałby być częścią lub przejawieniem”. Zwróćmy uwagę na wyrażenie: „Kant wybrał wiarę w suwerenność rozum”. Nieustannie znajdujemy się w świecie wiary. Nawet ci, którzy negowali wartość wiary religijnej, w pewien sposób skazani są na wiarę. To bardzo ważna sprawa, także gdy chodzi o tzw. czystą naukę. Także i ona poprzedzona jest wiarą. „Wierzę, że czysta nauka jest tym, co właściwe”. Czyżby świat wiary stanowił konieczność? Czyżby był uprzedni w stosunku do wszystkiego innego?
Czy świat w ogóle jest? A może raczej wierzymy tylko w to, że świat jest. Czyżby najczystszy nawet realizm ostatecznie zbudowany był na wierze? Wrócimy do tego pytania za chwilę. Wcześniej przyjrzyjmy się temu, co zawiera się w stwierdzeniu: „z faktami się nie dyskutuje”. One są. Wskazują na coś, co było, co rzeczywiście miało miejsce. Ale czy sama rejestracja nagich faktów jest celem myślenia, filozofowania, wiedzy?
Kantowi zawdzięczamy zwrócenie uwagi na aktywność podmiotu w konstytuowaniu poznania. Fakty poddane obróbce rozumu tworzą poznanie ludzkie. Ale ta wiedza powstaje na miarę dostarczonego rozumowi materiału. Czysty rozum nie wychodzi poza doświadczenie, poza granice świata empirycznego. Rozum ma swoje granice, których przekroczyć nie potrafi. Dlatego w tej przestrzeni, przestrzeni rozumu teoretycznego, nie ma miejsca na metafizykę. Czy świat jest? Czy istnieje niezależnie od naszego rozumu? Tego tutaj nie wiemy. Czy mamy dostęp do świata-samego-w-sobie, w jego surowej, nie poddanej obróbce umysłu postaci? Nie mamy. Świat-w-sobie jest nam niedostępny. Wiemy tylko tyle, że mamy w umyśle mnóstwo obrazów, które nazywamy wspólnym, dość enigmatycznym słowem, świat.
Kant wie dobrze, że człowiek to coś więcej niż tylko „czysty rozum”. Czytamy u Leszka Kołakowskiego: „duch ludzki nie jest w stanie poprzestać na wiedzy o swojej ograniczoności, nie potrafi zaspokoić się ową chudą metafizyką, ograniczoną do znajomości apriorycznych warunków doświadczenia. Natura myśli naszej jest taka, iż nieodparcie usiłuje szukać jedności absolutnej wiedzy, zrozumieć zatem świat nie tylko takim, jakim jest, ale również takim, jakim być musi, znieść różnicę – zawartą w postulatach myślenia empirycznego – między tym, co możliwe, co realne i co konieczne”. Kant odwołuje się do poznanej przez nas już wcześniej „tęsknoty metafizycznej”. Oprócz rozumu teoretycznego (konstytutywnego) obecny jest w człowieku rozum praktyczny (regulatywny), zdolny wyjść poza granice czystego rozumu. On to wskazuje na tzw. idee regulatywne, którymi są Bóg, wolność i nieśmiertelność. Zauważmy, że gdyby Bóg mieścił się w granicach rozumu teoretycznego, byłby konstruktem tego rozumu, byłby Bogiem na miarę człowieka. W ramach rozumu praktycznego Bóg jawi się jako swoistego rodzaju główny postulat, postulat dobra najwyższego, który jako Absolut jest ludzkiemu poznaniu niedostępny. „Absolut jest drogowskazem wyznaczającym nieskończony ruch wiedzy, nie może być posiadłością zagarniętą przez umysł”. Umysł ma swoje granice, o których człowiek powinien pamiętać.
„Filozofia Kanta nie zawiera historii utraconego raju i upadku człowieka”. Co jest celem człowieka? Realizacja siebie poprzez bezinteresowne urzeczywistnianie dobra, ze względu na nie samo. Źródłem autorealizacji jest dobra wola. Oby świat stał się ziemią ludzi dobrej woli. Trudność jaka się tu pojawia polega na tym, że Kant przenosi nas w świat taki, jakim powinien on być, nie zważając jakby na to, jakim on jest.
Nieco później dla Karola Marksa ważnym punktem będzie opis świata realnego z nakreśleniem perspektywy świata możliwego. Kant buduje drogę przejścia w oparciu o wolność człowieka i jego dobrą wolę. Marks nakreśli inną drogę: konieczność przemiany rewolucyjnej. Ważne w tym miejscu jest to, że oto nie ma u Kanta idei powrotu do raju utraconego, ale idea perspektywy nowego świata, niezależnego od świata „danego nam empirycznie”.
