„W poszukiwaniu duchowej elegancji – w Polskim Radio w Chicago z dr. Mikołajem Krasnodębskim rozmawiają Krzysztof Arsenowicz i Paweł Mandelski”, Wydawnictwo SWPR, Chicago-Warszawa 2011, ss. 220, ISBN: 978-83-61140-21- 4
Paiedia to greckie określenie wychowania, świadomie ukierunkowanego na określony ideał (Werner Jaeger). Wyrazami bliskoznacznymi paidei są: edukacja, wychowanie, humanizacja, kultura. Do tych ważnych zagadnień, zawierających pytanie o ideał paiedi we współczesnym świecie, nawiązuje książka W poszukiwaniu duchowej elegancji – w Polskim Radio w Chicago z dr. Mikołajem Krasnodębskim rozmawiają Krzysztof Arsenowicz i Paweł Mandelski, Wydawnictwo SWPR, Chicago-Warszawa 2011. Zawiera ona jedenaście tematów, których wspólnym mianownikiem jest zagadnienie wychowania. Autorzy poszukują odpowiedzi na ważne pytania: jakie są perspektywy polskiej pedagogiki i filozofii wychowania? Jaką rolę, gdy chodzi o wychowanie, pełni twórczość? Czym jest miłość i jakie jest jej znaczenie w pedagogice? Jakie skutki powoduje resentyment? Jak kształtować należy wolność? Jaką rolę w filozofii wychowania ma do spełnienia agatologia? Na czym polega ważność związku między pracą ludzką (działaniem) a wychowaniem? Dlaczego realizm filozoficzny jest właściwym kierunkiem w pedagogice? Dokąd prowadzi ideologizacja pedagogiki? Jaką rolę pełni paideia w polityce?
Książka będąca – z założenia zawartego już w tytule – poszukiwaniem nie jest podręcznikiem dogmatycznym, lecz refleksją filozoficzną, która zawiera zachętę i wezwanie do wspólnego przemyślenia zagadnień, wobec których człowiek nie powinien pozostawać obojętnym. Autor, prezentując własny pogląd, nie narzuca go, lecz w różnorodny sposób argumentuje swoje stanowisko, odpowiadając na pytania zadane przez współautorów. Argumentacje stają się okazją do przedstawienia obszernej wiedzy z zakresu historii filozofii, filozofii wychowania, etyki, filozofii religii, filozofii politycznej, filozofii sztuki, pedagogiki. W ramach omawianych zagadnień zaprezentowane zostają filozoficzne poglądy, zarówno te najbliższe Autorowi: prof. Mieczysława Gogacza, św. Tomasza z Akwinu i ks. Karola Wojtyły, jak i Maxa Schelera oraz ks. Józefa Tischnera, a także polemiczne: Friedricha Nietzschego i Karola Marksa.
Książka W poszukiwaniu duchowej elegancji wskazuje z jednej strony na ważność postawienia problemu paidei we współczesnym świecie i współczesnej Polsce, z drugiej na nadzieję, że droga paidei – duchowej elegancji, nie jest bolesnym wspominaniem przeszłości, która przeminęła była bezpowrotnie wraz z minionym światem starożytnej greckiej świetności, ale jest jednym z najważniejszych zadań, przed którym postawieni są zwłaszcza współcześni filozofowie, pedagodzy, psychologowie, socjologowie, politycy, kierownicy życia duchowego, kapłani, rodzice. Trzeba samemu dobrze znać drogę, by nie prowadzić innych w ciemności i po omacku na manowce. Jedną z największych zalet książki jest jej filozoficzny charakter, zawierający krytyczne opinie oparte na racjonalnej argumentacji, ukazujące możliwe skutki nietrafnych rozstrzygnięć, a także poglądy dra Mikołaja Krasnodębskiego w danej kwestii, jako odpowiedź właściwą, godną głębszego zastanowienia, a być może nawet stanowiące zachętę do dalszego poszukiwania lub nawet wewnętrznej polemiki prowadzonej z Autorem. Odnosi się wrażenie bycia zaproszonym na prawdziwą ucztę intelektualną, która nie należy do wydarzeń powszednich, lecz jest raczej wydarzeniem niecodziennym.
Duchowa elegancja to propozycja współczesnego ideału paidei – ideału wychowania, który obejmuje uprawę intelektu, uprawę woli oraz uprawę uczuć i zakłada holistyczną koncepcję człowieka jako harmonijnej całości. Z jednej strony sięga się przy tym do bogactwa tradycji, z drugiej konieczne jest dookreślenie i ukazanie owego ideału w warunkach doby współczesnej. Swoją refleksję Autor buduje na trzech podstawach, którymi są: 1) klasyczna paideia, 2) współczesna filozofia realistyczna w postaci tomizmu konsekwentnego oraz 3) wybrane nurty personalistyczne (24). Podkreśla, że ideał wychowania jest czymś innym niż ideał postępu. Ten drugi należy do świata nauk przyrodniczo-technicznych, ten pierwszy, rozumiany nie jako postęp, lecz jako rozwój człowieka należy do szeroko pojętej humanistyki (24). W społeczeństwie nowoczesnym, świadomość tej różnicy posiada istotne znaczenie.
Duchowa elegancja, której celem jest jak najpełniejszy rozwój osoby, możliwa jest dzięki właściwym wychowawcom. Autor cytuje piękną myśl swojego Mistrza Prof. Mieczysława Gogacza: „miłości nie uczą instytucje, lecz człowiek kochający i mądry” (36). Ideał wychowania nie może stać się czymś abstrakcyjnym, oderwanym od rzeczywistości, dlatego też Autor wskazuje jako właściwą drogę w pedagogice realistyczny model wychowania. Realizm jest uchwyceniem rzeczywistości, dostrzeżeniem świata takim, jakim on jest (29). Obierając wszelki inny punkt wyjścia człowiek ryzykuje rozminięcie się z realizacją prawidłowego rozwoju i niepowodzeniem w zakresie pedagogiki, co możemy zauważyć w modelach tzw. wychowania bezstresowego – pajdocentryzmie, antypedagogice, nurtach postmodernistycznych.
Świat, w którym człowiek żyje, zmusza do stawiania pytań egzystencjalnych – o początek, sens i kres. W próbach dania odpowiedzi na te kwestie powołuje się do istnienia sztukę. Podstawowymi postawami artysty, według pani Barbary Falkowskiej, z którą przeprowadzony wywiad stanowi rozdział Spotkanie z twórczością, są: 1) zachwyt, 2) kontemplacja oraz 3) dążenie do zrozumienia rzeczywistości i duszy człowieka (44). „Obchodzi mnie człowiek” – stwierdza Artystka (46). Twórczość i działalność artystyczna są realizmem, który najpełniej wyraża się w spotkaniu z drugim człowiekiem poprzez dzieła. Owocem tego spotkania jest bogactwo przeżyć, którym człowiek dzieli się z drugim człowiekiem. Uprawa intelektu, woli i uczuć oznacza ich twórczy rozwój, co dla pedagogiki ma ogromne znaczenie.
Trudno wyobrazić sobie świat działalności artystycznej bez miłości. Miłość ukazywana jest jako najważniejszy sens ludzkiego życia. Mikołaj Krasnodębski dokonuje krótkiej, a zarazem ciekawej prezentacji wybranych poglądów filozoficznych na temat miłości (Sokrates, Platon, Arystoteles, neoplatonizm, Plotyn, św. Tomasz) i wskazuje na niebezpieczeństwo fałszywego ujęcia miłości jako jedynie uczucia miłości, jako sentymentalizmu. Prezentując poglądy św. Tomasza wyjaśnia, że miłość jest przede wszystkim relacją osobową, zawierającą trzy poziomy: 1) miłość upodobania, 2) miłość pożądania oraz 3) miłość duchową, a także omawia cztery odmiany miłości duchowej: 1) amicitia, 2) caritas, 3) amor i 4) agape. Wskazuje przy tym na szczególne znaczenie normy personalistycznej Karola Wojtyły, według której osoba jest najważniejsza i nigdy nie może być traktowana jako środek do celu, lecz zawsze jako cel (61). Konsekwencją braku miłości może stać się rozpacz (66), która wskazuje na brak relacji osobowych – ból osamotnienia, bezsens istnienia, pustkę egzystencjalną. Rola miłości w pedagogice jest fundamentalna – pedagogika bowiem zakłada konieczność właściwych relacji osobowych (dziecko-rodzic, wychowanek-wychowawca, uczeń-nauczyciel).
Jednym z największych niebezpieczeństw braku miłości jest postawa resentymentu. Autor przedstawia poglądy trzech filozofów: Friedricha Nietzschego, Maxa Schelera oraz ks. Karola Wojtyły. Resentyment zawiera dwa elementy: 1) fałszywe rozpoznawanie wartości, oraz 2) niezdolność dokonania wyboru obiektywnego dobra moralnego. W miejsce miłości, tworzącej właściwą relację międzyosobową (relacja podmiotowa), powstaje zazdrość, zawiść, a nawet nienawiść do człowieka (relacja uprzedmiotowienia drugiego). Niebezpieczeństwo postawy resentymentu jako sposobu bycia stanowi jedno z najważniejszych wyzwań wobec współczesnej pedagogiki i filozofii wychowania (82).
Kolejnym istotnym zagadnieniem jest wolność. Także w tej części Autor ukazuje poglądy Sokratesa, Platona, Arystotelesa, Epikura, Seneki, Plotyna, św. Pawła, św. Augustyna, Marcina Lutra, materialistów, postmodernistów, spirytualistów, Dostojewskiego. Konsekwentnie ukazuje stanowisko realistycznej filozofii tomizmu konsekwentnego, według którego wolność to rozumna i zdecydowana wierność prawdzie i dobru (91). Realizm odrzuca poglądy głoszące z jednej strony pełne zdeterminowanie człowieka, z drugiej całkowitą jego dowolność. Autor krytycznie ustosunkowuje się do propozycji marksistowskiej, a także nurtów spirytualistyczno-liberalnych (88). Przywołuje poglądy ks. Karola Wojtyły (Jana Pawła II), który wolność łączył z odpowiedzialnością, miłością oraz troską o dobro osób. Wychowanie nigdy nie stoi w sprzeczności z wolności, lecz przeciwnie, „wychowanie – podkreśla Krasnodębski – jest utrwaleniem w człowieku jego wolności” (97).
Ukazując znaczenie nadziei i dobra w filozofii wychowania Autor zwraca uwagę na filozofię ks. Józefa Tischnera. Świat pytań egzystencjalnych, rozważanych w polemice z filozofami zwłaszcza dwudziestowiecznymi, wskazuje na ważność i pierwszeństwo zagadnień realnych, tworzących ramy naszego świata, przed wszelkimi ujęciami abstrakcyjnymi. Tischnerowska filozofia dobra – agatologia, w której Dobrem są przede wszystkim Bóg i Człowiek, potwierdza ważność normy personalistycznej Karola Wojtyły. Dobro, Prawda, Piękno są źródłem Nadziei człowieka, także gdy chodzi o filozofię wychowania – paideię.
Życie prawdziwe, które Tischner wiązał z wyborem i urzeczywistnianiem Dobra, prowadzi do refleksji poświęconej nauczaniu ks. Karola Wojtyły – Jana Pawła II. Myśl tomistyczna zostaje tu wzbogacona o rozważania fenomenologiczne (114). Jan Paweł II – wyjaśnia dr Krasnodębski – podkreśla znaczenie człowieka, jako bytu refleksyjnego, zdolnego do przeżywania siebie i swoich czynów i co więcej, zdolnego do dokonywania oceny własnego postępowania. Paideię Jan Paweł II rozumie jako miłość, urzeczywistniającą się w czynach miłości. Człowiek jako byt refleksyjny nie dąży do wiedzy jako celu, lecz celem tym jest działanie – dobry czyn. To, co niezwykle tutaj istotne to refleksja poświęcona analizie życia w społeczeństwie. Właściwym sposobem bycia we wspólnocie jest obecność, uczestnictwo. Życie w społeczeństwie wskazuje na wagę działalności zawodowej. Praca ludzka, jako spotkanie osób (w sensie podmiotowym), staje się naprawdę możliwa dzięki wiedzy i działaniu w ramach tzw. etyki zawodowej. Zagrożeniem jest postawa alienacji, nieobecności we wspólnocie, która może być konformizmem, albo unikiem. Wszystkie te aspekty są istotne z punktu widzenia wychowawczego – dążenia do pełnego rozwoju osoby.
Ważnym z kolei zagadnieniem jest pytanie: czy filozofia pedagogiki, która odwołuje się do tradycji tomistycznej jest właściwa? Autor ciekawie prezentuje w tej części tomizm, przedstawia krótką historię tego nurtu, a także omawia powstałe odmiany filozofii tomistycznej, zwracając przy tym uwagę na znaczenie polskich tomistów. Zwraca także uwagę na oświeceniowy przesąd, o tzw. ciemnocie średniowiecza, który odegrał nieszczęsną rolę w dziejach. Zagubionym skarbem średniowiecza był i jest – zdaniem dra Mikołaja Krasnodębskiego – realizm, a wraz z nim świadomość wspólnoty. Konsekwencją oddalenia od realizmu był sceptycyzm, samotność, alienacja, pesymizm. Właściwą filozofię wychowania można przedstawić wówczas, gdy punktem wyjścia będzie filozofia realistyczna – współczesna filozofia realistyczna w postaci tomizmu konsekwentnego.
Czy taka pedagogika, oparta w gruncie rzeczy na filozofii średniowiecznej (św. Tomasza) w świecie nowoczesnym, który głosi postawę tolerancji, laickości, neutralności, nie jest z góry skazana na niepowodzenie? Jako odpowiedź Autor przedstawia krótką historię ateizmu i powołuje się na przykłady pedagogiki bez Boga i ich konsekwencji. Refleksję tę kończy pytaniem, odwołując się do Czytelnika: „Marksizm i tak zwana wolność słowa w ZSRR czyż nie stanowią wystarczającego przykładu, aby otworzyć oczy?”
Ostatnia część rozważań zawiera pytanie o paideię w przestrzeni politycznej. Autor ukazuje dwa znaczenia słowa polityka: 1) jako dążenie do zdobycia i utrzymania władzy i 2) jako troskę o dobro wspólne (169). Cnotą najważniejszą jest tutaj roztropność, która oznacza: 1) pamięć o historii, dziedzictwie, tradycji, 2) rozumienie teraźniejszości, 3) zdolność wysłuchania drugiego, oraz 4) właściwe prognozowanie, przewidywanie. W różnicy między politykiem a mężem stanu (171) wyraźnie można dostrzec ideał właściwego dążenia w filozofii wychowania politycznego.
Książka dra Mikołaja Krasnodębskiego, przy współpracy Krzysztofa Arsenowicza i Pawła Mandelskiego oraz p. Barbary Falkowskiej W poszukiwaniu duchowej elegancji to udana próba głębokiej, zawierającej bogactwo wiedzy, przepojonej troską o człowieka współczesnego, refleksji filozoficzno-pedagogicznej. Na podkreślenie zasługuje wspaniale dobrana kompozycja poszczególnych tematów, które tworzą spójną całość, przechodząc płynnie do kolejnych wątków. Szczególnym walorem książki jest także to, o czym już wspomniano, a mianowicie jej filozoficzny charakter – swoista elegancja, która nie pozostaje bez wpływu na uprawę rozumu, woli i uczuć – na paideię duchowej elegancji. Na uwagę zasługuje także zamieszczony w aneksie Hołd złożony Mistrzowi: Profesor Mieczysław Gogacz i jego dzieło.
Książka Mikołaja Krasnodębskiego jest nie tylko lekturą ciekawą, ale przede wszystkim książką wartościową i mądrą, godną polecenia wszystkim, którym bliskie są idee humanizmu i paidei.
Stefan Szary
